ساز قانون

قانون یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است که توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد. اختراع ساز قانون را به افلاطون نسبت می‌دهند ولي عده اي معتقدند سازنده اين ساز فيلسوف و دانشمند ايراني ابونصر فارابي است، زيرا در كتاب موسيقي كبير فارابي نام اين ساز ذكر شده است.

قانون در بخشهای ساز شناسی متون کهن موسیقی به سازی سه گوش، بیرون ساعد با سطحی مجرد که دارای هفتادو دو وتر از ابریشم و گاه از روده و گاه از مفتول سیم اشاره شده ‌است. این ساز همانند چنگ نواخته می‌شده‌ که متاسفانه مدت زیادی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده است.

از زمان ورود اعراب به ايران، آنان با ساز قانون و صداي خوش آن آشنا شدند و از ظرفيت اين ساز در موسيقي عربي به خوبي استفاده كردند. تركها از لحاظ تكنيك نوازندگي از بقيه كشورها بهتر از اين ساز بهره برده اند. روي ساز قانون خيلي كار شده چه از نظر ساخت و چه در نوازندگي، قانون هاي عربي سازهاي خوش صدايي هستند به خصوص در سوريه و مصر، حتي در تركيه، ارمنستان و آذربايجان هم از اين ساز زياد استفاده مي شود.  هم اكنون بهترين سازندگان ساز قانون نيز سازندگان عرب هستند به خصوص در سوريه در زمينه ساخت ساز قانون فعاليت هاي زيادي صورت گرفته است. اين ساز همه اكنون به صورت فراگير در موسيقي عربي و تركي مورد استفاده قرار مي گيرد اما در موسيقي ايراني كمتر از ديگر سازها توانسته براي خود جايگاهي در گروه نوازي ها پيدا كند. تعداد استادان و مدرسان اين ساز نيز در كشور بسيار محدود است و در مقايسه با سازهايي از اين خانواده مانند سنتور تعداد نوازندگان كمتري را به خود اختصاص داده است. در کشورهای همجوار ایران سالهاست که از ساز قانون استفاده شده‌ و به دلیل تقلید ناآگاهانه از روش و سبک نوازندگی موسیقی عربی در ایران، این پندار اشتباه به وجود آمده که ساز قانون یک ساز عربی است.  حال آنکه این سبک در قانون نوازی، دوستداران موسیقی ایرانی را فرسنگها از شناخت اصول و ظرایف این ساز که کاملا با موسیقی ایرانی منطبق است، دور می‌سازد. 

در همین راستا باید اندیشید که آیا در ساز قانون که قرنها خارج سرزمین ایران و در کشورهای عربی زبان، ترک زبان و ارمنی زبان، بیرون از مسیر موسیقی ایرانی به رشد و تکامل خود ادامه داده و «بیانی» غیر ایرانی یافته ‌است، آیا می‌توان آن را به سازی با بیان موسیقی ایرانی و با امکاناتی ویژه اصول و ظرایف این موسیقی، و با همان پرده بندیهای مخصوص آن تبدیل نمود ؟ نوازندگی بر روی هر ساز و بیرون کشیدن «نغمه»‌های گوناگون از آن، گذشته از توانایی و مهارت نوازنده، بستگی به امکانات و موانعی دارد که در خود ساز و ساختمان آن نهاده شده ‌است. در ارزيابي توانمندي ساز قانون براي اجراهاي اركسترال در مقايسه با سازهاي هم خانواده اين ساز مانند سنتور می توان گفت:  در ساز قانون قابليت هاي زيادي وجود دارد، که  به نوازنده این امكان را مي دهد تا هر نوع موسيقي شرقي، غربي، جاز، بلوز، كلاسيك، مدرن و … را با اين ساز اجرا كند.  استفاده ازتكنيك هاي مختلف مانند گليساندو، آرپز و آكوردهاي مختلف، اجراي بعضي از تكنيك هاي سازهاي غربي از جمله گيتار و پيانو را در اين ساز افزايش داده و قانون را از سنتور كه خيلي ها به اشتباه اين دو ساز را شبيه به هم مي دانند متمايز مي كند، به همين دليل اين ساز هم قابليت اجراي تكنوازي هم اجرا در اركسترهاي مختلف و موسيقي هاي مختلف در دنيا را دارد.

 جای بسی تاسف است که برخی از نوازندگان شیوه اجرایی را که در تعلیم به شاگردان خویش به کار گرفته‌اند، در نتیجه اصالت راستین و نخستین آن به مرور از میان رفته ولحنی غیر ایرانی از اجرای ساز قانون انتظار می‌رود. حال آنکه می‌توان با احساس مسئولیتی لازم شیوه نوازندگی این ساز را بر پایه نیاز موسیقی ایرانی منطبق کرد و در این زمینه به آموزش و فراگیری این ساز پرداخت و شیوه‌های متداول در کشورهای همسایه را به کلی فراموش کرد.

قانونهای فعلی موجود در ایران که بر اساس پرده بندیهای خاص خود از کشورهای دیگر به سرزمین ما وارد شده و یا از روی همان الگوها در ایران ساخته شده‌اند، هیچیک جوابگوی موسیقی ایرانی نیستند. این توضیحات، از یک سو ظرایف موسیقی ما را به سادگی در اختیار نوازندگان و نو آموزان می‌گذارد تا به یاری آنها بتوانند قانونهای موجود را که خارج از پرده بندی ایرانی است، از راه کوک و تغییرات جزئی، با پرده بندی این مجموعه تطبیق دهند و از سوی دیگر خود پیشنهادی همه جانبه‌است برای سازندگان ساز قانون که از این پس، این نکات را در نظر داشته باشند. با پرده بندی پیشنهاد شده و امکاناتی که این ساز می‌تواند در اختیار نوازنده بگذارد، نه تنها می‌توان هر قطعه موسیقی ایرانی را در همه مقامها و دستگاهها به اجرا در آورد، بلکه توان اجرای اغلب قطعات نوشته شده برای سازهای دیگر اعم از ایرانی یا غربی را نیز خواهیم داشت.